leven bewustzijn en intelligentie

Leven, bewustzijn en intelligentie

Bewustzijn

Bewustzijn is een eigenschap die voornamelijk aan de mens wordt toegeschreven.
Onbewuste handelingen zijn rechtstreekse reacties op omstandigheden.
Er is pas sprake van bewust handelen als er een afweging plaatsvindt.
De handeling is dan een keuze op grond van verwachte consequenties.
Bewust handelen kan alleen als er sprake is van fantasie.
Ons bewustzijn maakt rationeel handelen mogelijk maar heeft een vervelende bijwerking:
bij alles voegen wij namelijk de vraag "waarom?" toe.
Nu zijn er talloze vragen waar wij waarschijnlijk nooit een antwoord op krijgen.
Daaronder vallen vragen als waar het universum vandaan komt, hoe het leven is ontstaan en
of ons leven een doel heeft.
Dit besef van onwetendheid roept twijfel, onzekerheid en angst op.

Wetenschap en religie

Religies verschaffen antwoorden op deze existentiële vragen en scheppen daarmee gemoedsrust.
God is te beschouwen als een verzamelnaam voor "het onbekende", ons besef van onwetendheid.
Wetenschap gaat daarentegen over meetbare verschijnselen.
Religie en wetenschap zijn daarmee complementair.
Door voortschrijdende wetenschap schuift de grens tussen religie en wetenschap een beetje op.
Maar wetenschap kan nooit de plaats van religie innemen:
elke wetenschappelijke ontdekking levert namelijk een veelvoud aan nieuwe vragen op.
Meer wetenschappelijke kennis resulteert in meer verwondering.
Wij bouwen elektriciteitscentrales maar weten niet wat een elektron is.
Ook zijn veel processen dermate complex of chaotisch dat wetenschappelijke modellen
geen voorspellende waarde hebben.

Op grond van de toename van wetenschappelijke kennis kan het Bijbelse scheppingsverhaal wat worden aangepast.
Maar eerst poneer ik de stelling dat ieder mens gelovig is.
Want wie geloven er niet?

De mens bevindt zich daar tussenin.
Mijn geloof is dat er één verzameling natuurwetten bestaat die gelden voor zowel dode als levende materie.
Leven is voortgekomen uit dode materie volgens deze natuurwetten.
Het Bijbelse scheppingsverhaal houdt daarmee op bij "God schiep hemel en aarde".
Aan de heilige drievuldigheid kan nu een wetenschappelijke betekenis worden gehecht:

Leven

Leven is ontstaan omdat het kon, omdat het zich aan de aardse omstandigheden wist aan te passen.
Dat lijkt triviaal, maar het heeft drie consequenties:

Gelovigen die maatschappelijke veranderingen afwijzen dragen als argument aan
dat wij niet op Gods troon mogen plaatsnemen.
Maar wij kunnen geen energie scheppen en hebben totaal geen invloed op de natuurwetten.
En de enige weg om nader tot God te komen is bestudering van de natuurwetten.

Wat is leven?
Dat is niet simpel te definiëren, maar we zien wel unieke eigenschappen van levende materie.
Bij dode materie vindt alleen energie overdracht plaats.
Water stroomt omlaag, stenen vallen naar beneden. Potentiële energie wordt in kinetische omgezet.
Warme voorwerpen koelen af tot hun temperatuur gelijk is aan die van hun omgeving.
Leven voegt wat toe: de opslag van energie. Bomen groeien tegen de zwaartekracht in omhoog.
Dieren lopen tegen berghellingen op, vogels tuimelen hoog en laag door de lucht.
De temperatuur van veel dieren is zo'n twintig graden hoger dan de omgevingstemperatuur.
De opgeslagen energie wordt omgezet in warmte en beweging.
Een ander kenmerk van leven is informatie verwerking.
Ten eerste betreft dat het bouwplan, opgeslagen in het DNA.
Ten tweede zien we de communicatie tussen cellen binnen het lichaam bijvoorbeeld middels hormonen.
Ten derde zijn er ervaringen, opgeslagen in de hersenen.
Ten vierde vindt tussen individuen informatie overdracht plaats.
Reageren op prikkels is een kenmerk van leven. Planten groeien naar het licht.
Dieren reageren op beelden, geuren, geluiden en aanraking.
De dode toestand kenmerkt zich doordat niet meer op informatie kan worden gereageerd.
Het gedrag van dierlijk leven wordt gestuurd door emoties als genot en pijn, vreugde en verdriet.
Elke ervaring houdt hiermee een oordeel in, positief of negatief en vindt een plaats in het geheugen.
Deze informatie heet "kennis".
Kennis ontstaat door:

Kunde is vervolgens de toepassing van deze kennis.

Intelligentie

Het verzamelen van kennis heet "leren" .
Het leervermogen, de snelheid waarmee kennis wordt opgenomen,
alsmede het vermogen structuren te herkennen heet samengevat "Intelligentie".
Aan de evolutie kan dus een beetje intelligentie worden toegekend al was het een zeer traag proces.
Elke vierkante centimeter van de aarde is als een laboratorium te beschouwen
maar het duurde een paar miljard jaar voor het eerste leven ontstond.
Het resultaat is echter verbijsterend complex.

Zingeving

De zin van alle leven is in de eerste plaats overleven.
De reden hiervan is eenvoudig in te zien: als overleven geen doel was dan zouden wij er niet meer zijn.
Pijn voorkomt dat wij ons lichaam nodeloos beschadigen.
Honger en dorst laat ons zoeken naar voedsel en water.
Geboorte van nieuw leven behoort tot de meest vreugdevolle momenten.
Kleine kinderen en jonge dieren vertederen ons.

Een mens leeft voor zijn lol.
Daarbij moet "lol" breed worden gezien: kinderen opvoeden, iets leren of begrijpen,
anderen van dienst zijn, een berg beklimmen, de afwezigheid van leed.
Onze verrichtingen krijgen pas betekenis via de medemens.
Een studie wordt afgerond met een examen en diploma.
Orkesten repeteren voor een uitvoering.

Ontkerkelijking

De ontkerkelijking is een weergaloos sociaal experiment.
Het geloof vormde een firewall tegen existentiële angst en onzekerheid
en verschafte tevens zingeving en gemoedsrust.
Die firewall vertoont nu grote gaten, maar de menselijke behoefte aan geruststelling
en zekerheid is onveranderd gebleven.
Onze geestelijke kwetsbaarheid is toegenomen. Gebrek aan zingeving maakt onzeker.
Niemand kent de toekomst zoals ook onze voorouders die nooit kenden.
In het oude geloof werkte men "voor de glorie van God" , vertaling : wij doen ons best.
Maar "de toekomst ligt in Gods hand", vertaling : wij kennen de toekomst niet
en zijn daar dus ook niet verantwoordelijk voor.
De mens verantwoordelijk stellen voor een ongrijpbare toekomst levert angst en onzekerheid op.
"God heeft zijn schepselen lief" is vertaald voor atheïsten : wij hebben vertrouwen in het menselijk vernuft.

Ons kompas

99% van alle ooit levende soorten is uitgestorven.
De evolutie is een traag en onbewust leerproces gebaseerd op leven en dood.
De mens past zich daarentegen zeer snel aan met technologie: werktuigen en machines.
Zonder die technologie kan een mens vrijwel nergens overleven.
Met technologie kan de mens op elke plaats overleven.
Vooruitgang komt altijd weer neer op verminderde afhankelijkheid van land en natuur:
huizen, kleding, wegen, kanalen, bruggen, tunnels, transport- en communicatiesystemen,
gezondheidszorg, machines, telen van gewassen, fokken van dieren, veilig water en voedsel.

De mens is het enige wezen dat tot een moreel oordeel in staat is.
De mens is de maat der dingen. Dat kan niet anders want de natuur kan niet spreken.
De natuur kan ook nooit aansprakelijk gesteld worden, mensen wel.
De amorele natuur tot maatstaf nemen legitimeert immoreel gedrag.
Met moreel handelen verheft de mens zich boven de natuur.

Ondanks de toegenomen kennis, welvaart en zekerheid of misschien juist wel dankzij de wetenschap
beseffen wij meer dan ooit onze onwetendheid en kwetsbaarheid.
De afwezigheid van een breed gedragen religie, een defecte firewall,
opent dan de poort voor valse profeten en activisten die met angstzaaierij en doemvoorspellingen
hun doelstellingen trachten te bereiken.
Onze democratie levert daartegen geen bescherming, integendeel.
Democratisch genomen besluiten zijn de wil van de meerderheid en berusten evenals religieuze stellingen
niet op wetenschappelijk bewijs maar consensus en zijn geen garantie voor waarheid of ethische principes.
Dat is geen geruststellende constatering.

Vooruitgang is verbeteren van het heden. Niemand kent de toekomst.
De kunst is derhalve te leren leven met onzekerheden en onze zegeningen te tellen.
Hoedt u voor valse profeten, want er is veel te verliezen.